Người Maya đã xây kim tự tháp Campana bằng chính thứ vật liệu chết chóc từng đe dọa nền văn minh của họ.
Theo Live Science, các nhà khoa học phát hiện ra người Maya xây dựng kim tự tháp Campana cách đây khoảng 1.500 năm từ những mảnh đá núi lửa văng ra trong một vụ phun trào.
Kim tự tháp đồ sộ cao 22m, nằm trong thung lũng Zapotitán, gần làng cổ San Andrés. Ngôi làng cổ này đã bị chôn vùi bởi lớp tro dày và vật liệu đá nóng sau vụ phun trào năm 539 sau Công Nguyên, nơi vốn chỉ cách núi lửa 40km. Dù không bị dung nham trực tiếp thiêu rụi nhưng ngôi làng không tránh khỏi cơn mưa tro bụi từ siêu núi lửa.
Vụ phun trào có tên Tierra Blanca Joven (TBJ), được coi là sự kiện núi lửa lớn nhất Trung Mỹ trong 10.000 năm qua. Ngọn núi tạo ra những dòng dung nham dài hàng chục km, phun lượng tro bụi khổng lồ khiến khí hậu Bắc bán cầu lạnh đi. Do sức mạnh hủy diệt của núi lửa, các nhà khoa học từng cho rằng nhiều khu định cư của người Maya trong vùng có thể trở thành miền đất chết hàng thế kỷ.
Tuy nhiên, người Maya quay trở lại sớm hơn nhiều so với dự tính của họ. Nghiên cứu dẫn đầu bởi Giáo sư khảo cổ học Akira Ichikawa từ Đại học Colorado (Mỹ) cho biết người Maya đã bắt đầu khởi công kim tự tháp trong khoảng 5-30 năm sau vụ phun trào.
Phân tích mới cũng hé lộ, người Maya sử dụng chính tro và đá nguội từ núi lửa, trộn với đất để xây nên nền móng vững chắc cho kim tự tháp được đặt tên là Campana. Điều này có thể phản ánh ý nghĩa tâm linh của núi lửa trong văn hóa Maya, theo Ichikawa.
Hình ảnh thực về các cấu trúc còn nguyên vẹn bên trong và bản đồ 3D của kim tự tháp. Ảnh: Đại học Colorado.
Kim tự tháp Campana cao khoảng 13m, được xây trên đỉnh của một bệ cao 6m, dài 80m và rộng 55m. Bệ này cũng có 4 bậc thềm rộng và một cầu thang lớn ở trung tâm. Đây là công trình công cộng đầu tiên mọc lên ở San Andrés sau vụ phun trào TBJ. Các cuộc kiểm tra sâu hơn bên dưới tro bụi núi lửa càng khẳng định nó chỉ mới được xây sau thảm họa bởi trước khi siêu núi lửa phun trào, ở đây không có cấu trúc xây dựng nào.
Đến năm 620, núi lửa Loma cách đó 6km phun trào, kim tự tháp tiếp tục được "nâng cấp" và trở nên đồ sộ. Dưới bóng kim tự tháp, dân làng dần quay trở lại thung lũng và sinh sống ở đó cho đến khi nền văn minh của họ sụp đổ.
Minh Hoa (t/h)
Câu chuyện về Chợ Bến Thành – Bí ẩn về cái tên của chợ Bến Thành.
Một bưu ảnh Chợ Bến Thành cũ nằm trên đại lộ Charner(nay là Nguyễn Huệ) cuối thể kỷ 19. Lúc này kênh Lấp (kênh Charner) đã bị lấp vào năm 1887 và thay thế bằng đường ray xe điện. Nhìn phía xa là trụ sở UBND TP. HCM hiện nay còn góc phải là nhà thờ Đức Bà có hai tháp chuông nhọn.
Ban đầu Chợ Bến Thành có vị trí nằm trên đường Nguyễn Huệ hiện nay, người Pháp gọi đây là chợ cнíɴн, chợ trung tâm thậm chí chỉ gọi là chợ chứ chưa đặt cái tên cнíɴн thức nào cả.
Bức ảnh được thực hiện vào năm 1908 tức là chỉ sau 2-3 năm chợ đã dẹp sau gần 50 năm hoạt động (bắt đầu từ 1860). Tuy nhiên trên góc bức ảnh νẫи chỉ ghi trống không tiếng pháp Près du marché nghĩa là khu vực gần chợ.
Nhưng νẫи có một vài tấm ảnh ghi đây là chợ Sài Gòn như tấm ảnh dưới đây khi chỉ ít lâu chợ bị dẹp để chuyển sang một vị trí mới là vị trí của chợ Bến Thành Hiện nay.
Kỳ lạ hơn là ngay từ khi mở chợ năm 1914 đến 1954 thời thuộc Pháp, chưa bao giờ trước cửa chợ Bến Thành hiện nay lẫn ngôi chợ cũ trên đường Nguyễn Huệ có bảng ghi tên chợ, trừ một giai đoạn ngắn sau năm 1963 có bảng ghi tên chợ Quách Thị Trang (!).
Việc do dự càng rõ khi mới mở chợ Bến Thành hiện nay (1914), có bưu ảnh ngôi chợ mang tên rất chung chung: tòa nhà trung tâm (Les Halles Centrales), có khi là chợ lớn (grand marché – không viết hoa kiểu tên riêng).
Nhưng đa số ghi cẩn thận một cách… chung chung: Marché Central (chợ trung tâm, hay chợ cнíɴн).
Càng kỳ lạ hơn sau khi tiếp quản ngôi chợ Bến Thành từ tay người Pháp, Chính quyền Saigon cho đến năm 1975 νẫи không hề treo bảng tên ngay cổng chợ.
Chỉ một thời gian ngắn sau khi ʟậт đổ cнíɴн Quʏềɴ Ngô Đình Diệm, cнíɴн quyền Sài Gòn lúc ấy đặt các bảng hiệu tạm bốn cạnh của đông, tây, nam bắc chợ Bến Thành với tên chợ là Quách Thị Trang để ghi nhận cô nữ sinh Quách Thị Trang đã ngã xuống trong ᴘнoɴԍ тʀào cнốɴԍ cнế độ Ngô Đình Diệm năm 1963.
Nhưng rồi bảng tên chợ Quách Thị Trang bị lặng lẽ gỡ đi lúc nào không rõ… Và ngôi chợ lớn nhất Sài Gòn này lại tiếp tục không có bảng tên chợ như hồi nó mới khai thị.
Có một thời gian ngắn sau khi lật đổ cнíɴн quyền Ngô Đình Diệm, cнíɴн quyền Sài Gòn đặt một bảng hiệu tạm với tên chợ là chợ Quách Thị Trang (bảng tên màu trắng trên cổng chợ năm 1965. Nghĩa là dường như người Pháp lẫn cнíɴн quyền Sài Gòn νẫи khá rụt rè đặt tên và gọi tên ngôi chợ lớn nhất Sài Gòn này.
Thế là tên chợ được ghi chép đủ tên trên văи bản lẫn trong các bưu thiếp, bưu ảnh: nào là chợ Charner (vì nằm trên đường Charner), chợ trung tâm, tòa nhà trung tâm, chợ Sài Gòn, thậm chí cả chợ Vải (kênh Charner trước khi lấp dân gọi là kênh Chợ Vải), chợ (trống không -!)… trừ chợ Bến Thành.
Bí ẩn về tên chợ Bến Thành.
Có một điều cần khẳng định: ngôi chợ cũ trên đường Charner lẫn chợ Bến Thành hiện nay không hề xây dựng lại trên nền chợ Bến Thành xưa mà là những ngôi chợ được xây mới trên vị trí mới hoàn toàn.
Và chủ đầu tư xây dựng cũng không bao giờ gọi gọi cả hai ngôi chợ (cũ và mới) này là chợ Bến Thành.
Bất chấp điều này, người Sài Gòn – Gia Định xưa νẫи gọi đó cả ngôi chợ cũ trên đường Nguyễn Huệ đến ngôi chợ mới hiện nay mà chúng ta biết với tên gọi: chợ Bến Thành, một tên gọi đi vô ca dao hẳn hoi.
Cụ thể năm 1904, Sài Gòn gặp một cơn “bão năm Thìn” иổi tiếng rất lớn, cнếт hàng ngàn người, ca dao xưa đã gọi tên chợ Bến Thành chỉ ngôi chợ trên đường Charner: Bến Thành nóc chợ cũng bay – đèn khí (xưa người ta thắp đèn trên đường phố ban đêm bằng sáng bằng khí đá) nó ngã nằm ngay cùng đường.
Rồi khi ngôi chợ trên đường Charner dời sang khu vực hiện nay năm 1914, ca dao xưa ghi nhận: Chợ Bến Thành dời đổi – Người sao khỏi hợp tan – Xa gần giữ nghĩa tào khang – Chớ ham quờn quới (quyền quý) mà đá vàng phụ nhau.
Và một câu ca dao nhiều người biết khi nói đến tiếng còi tàu gần chợ Bến Thành: Mười giờ tàu lại Bến Thành – Xúp lê còi thổi bộ hành lao xao.
… Có khá nhiều ca dao xưa nhắc tên chợ Bến Thành như vậy. Và lòng người thuở ấy đã ghi lại bằng văи thơ hẳn: trong Nam kỳ phong tục diễn ca (xuất bản năm 1909 – trước khi dời chợ sang nơi mới), tác giả Nguyễn Liên Phong đã dành hơn 50 câu thơ nói về ngôi chợ này: Bến Thành chợ rộng tứ vi – Mấy cửa hàng xén ở thì quanh năm – Chỗ ăи, chỗ ở chỗ nằm….
Thậm chí, khi dời sang nơi mới hiện nay, người dân gọi ngay đó là chợ Bến Thành: Chợ Bến Thành mới – Kẻ lui người tới – Xem tứ diện rất xιɴh – Thấy em tốt dáng tốt hình – Chẳng hay em có chốn duyên tình hay chưa?
Xin nói rõ: đó là cách gọi tên của người Sài Gòn – Gia Định – Chợ Lớn xưa về buổi đầu tiên của hai ngôi chợ.
Phải chăиg đó là cách người Sài Gòn – Gia Định xưa lưu luyến một ngôi chợ có thật trong buổi đầu Sài Gòn – Bến Nghé – Gia Định xưa?
Nhiều người sinh ra và lớn lên sau này, nhất là những người xứ khác đến Sài Gòn một thời gian (tức người nhập cư), cũng nói tên chợ thông qua cách gọi của người Pháp và cho tới năm 1975 đã gọi đó là chợ Sài Gòn: Chợ Sài Gòn cẩn đá – Chợ Rạch Giá cẩn xi mon (ximăиg) – Giã em ở lại vuông tròn – Anh về xứ sở không còn ra vô (hoặc: Anh về ngoài nớ, khó còn ra vô).
Hoặc: Cúc mọc bờ ao kêu bằng cúc thủy – Chợ Sài Gòn xa, chợ Mỹ cũng xa – Viết thơ thăm hết nội nhà – Trước thăm phụ mẫu, sau là thăm em.
Hoặc: Chiều nay chắc áo xa bâu (túi áo) – Chợ Sài Gòn anh ở, còn huyện Tổng Châu em về.
Đến năm 1975, người Sài Gòn cũng như các nơi cũng quen gọi phần sót lại của ngôi chợ trên đường Nguyễn Huệ là chợ Cũ và chợ Bến Thành là chợ Mới; sau này khi tên chợ Bến Thành ít nhiều phôi phai theo thời gian thì gọi là chợ Mới Sài Gòn hoặc chợ Sài Gòn.
Đầm nước có sự sống lâu đời nhất trên Trái đất.
Không chỉ nổi tiếng với bảy sắc xanh của màu nước, đầm Bacalar (Mexico) còn là nơi phát hiện sự sống cách ngày nay 3,5 tỷ năm.
Bacalar là điểm du lịch nổi tiếng của Mexico. Ảnh: El chital.
Quan trọng hơn, các nhà khoa học đã phát hiện bằng chứng về sự sống lâu đời nhất trên Trái đất dưới đáy đầm Bacalar. Trong khi các vi sinh vật tại đầm Bacalar có niên đại từ vài thập kỷ đến hơn 9.000 năm tuổi, thì stromatolite, hóa thạch sống của vi sinh vật đã tồn tại trên hành tinh xanh cách đây 3,5 tỷ năm.
Stromatolite là cấu trúc bồi tụ hóa sinh phân tầng với sự hỗ trợ của vi khuẩn lam, phát triển cho đến khi chúng biến thành đá và có thể nhìn thấy trên vùng nước nông. Những lớp trầm tích này giúp cải thiện môi trường tự nhiên của Bacalar khi các vi sinh vật tạo nên stromatolite lấy CO2 từ không khí và chuyển hóa thành dạng cacbonat để dự trữ dưới đáy đầm nước.
Hiện nay, các stromatolite có hình dạng súp lơ chỉ còn xuất hiện tại một vài địa điểm trên thế giới.
Stromatolite đang bị đe dọa
Stromatolite tại đầm nước Bacalar đang phải đối mặt với hai thách thức lớn.
Con sông ngầm dài 450 km, một phần của hệ thống hang động và đường hầm dọc bán đảo Yucatan là nguồn cung cấp nước chính cho đầm Bacalar. Điều này giúp stromatolite phát triển mạnh hơn bình thường, nằm nhô trên bề mặt của đầm Bacalar.
Stromatolite, hóa thạch lâu đời nhất trên Trái đất từng được phát hiện. Ảnh: BBC.
Tuy nhiên, hiện tượng Karst đặc trưng của những vùng núi đá vôi bị nước chảy xói mòi khiến lớp trầm tích tại Bacalar dễ tổn thương hơn trước sự thay đổi ở thượng nguồn. Nạn phá rừng nhiệt đới đã gia tăng theo cấp số nhân trong nhiều thập kỷ qua do các hoạt động nông nghiệp không bền vững, khiến thuốc trừ sâu và phân bón theo con sông ngầm chảy vào đầm Bacalar vào mùa mưa.
Những kết quả đo đạc cho thấy nồng độ cao bất thường của nitơ và amoni tại "đầm bảy sắc", đặc biệt là khu vực gần thị trấn Bacalar. Thành phần của nước trong đầm thay đổi dẫn đến tảo và động vật thân mềm đang sinh sôi với tốc độ nhanh chóng. Đến nay, vẫn chưa có nghiên cứu khoa học nào chứng minh các vi sinh vật ở đầm Bacalar có thể phục hồi sau những biến động về môi trường trong thời gian qua.
Ngành du lịch địa phương cũng là tác nhân quan trọng đe dọa đến sự sinh tồn của stromatolite.
Trong 3 năm qua, mức gia tăng số lượng khách du lịch ở đầm Bacalar lên đến 600%, nhưng đơn vị quản lý lại không có phương án quy hoạch đô thị cần thiết như lắp đặt hệ thống xử lý nước thải và trang bị đầy đủ thiết bị vệ sinh. Vấn đề ngày càng trở nên nghiêm trọng khi vùng nước của "đầm bảy sắc" chuyển sang màu nâu xỉn. Trước đó, cơ quan bảo vệ môi trường liên bang Mexico đã cảnh báo về tình trạng ô nhiễm của đầm Bacalar vào tháng 11/2015.
Ngoài ra, các hoạt động du lịch tại đầm Bacalar như chèo kayak hay lướt ván thủy lực đang dần hủy hoại stromatolite. "Rất nhiều du khách không quan tâm đến stromatolite và rừng ngập mặn, những tạo vật giúp phục hồi môi trường tự nhiên của Bacalar", hướng dẫn viên du lịch Del Valle cho biết.
"Đầm bảy sắc" đang bị đe dọa nghiêm trọng. Ảnh: expedia.
Du lịch bền vững
Hoạt động du lịch giảm mạnh do đại dịch Covid-19 tạo cơ hội cho đầm nước dài 42 km phục hồi. Nhờ đó, những loài động vật như rái cá sông xuất hiện trở lại sau nhiều thập kỷ. Bacalar có khả năng khôi phục danh tiếng là "đầm bảy sắc".
Để hiện thực hóa điều này, nhà sinh học địa phương Silvana Ibarra thường xuyên nhắc du khách không được chạm vào hoặc ngồi trên stromatolite, hay là hạn chế bôi kem chống nắng và trang điểm vì những hóa chất này khiến hóa thạch sống lâu đời nhất trên Trái đất có nguy cơ diệt vong.
"Bacalar là khu bảo tồn thiên nhiên có môi trường mong manh, cần được bảo vệ cẩn thận", Silvana Ibarra tiết lộ.
Bên cạnh đó, trước khi hoạt động du lịch quay trở lại mức trước đại dịch, Del Valle đã nói chuyện với các nhà điều hành du lịch địa phương nhằm triển khai các dịch vụ du lịch bền vững.
Hướng dẫn viên du lịch người Mexico cũng thuyết phục người dân địa phương đang sở hữu thuyền máy trong đầm tham gia buổi huấn luyện du lịch chèo thuyền. Hoạt động này không ảnh hưởng đến hệ sinh thái Bacalar, do anh dạy miễn phí.
Đại dịch Covid-19 tạo điều kiện cho môi trường tự nhiên đầm Bacalar phục hồi. Ảnh: andresmexico.
Del Valle chuyển đến sống ở Bacalar vào năm 2017 sau trận động đất 7,1 độ richter ở Puebla, khiến anh bị sang chấn tâm lý sau tai nạn. "Đó là thiên đường", anh nói, khi lần đầu tiên ngắm nhìn cảnh sắc độc đáo của đầm nước Bacalar. Song những thay đổi môi trường tự nhiên của đầm Bacalar trong nhiều năm qua làm anh đau đớn.
"Hy vọng rằng, đầm bảy sắc của Mexico sẽ được chữa lành", Del Valle chia sẻ.
Hiểu Phong
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét